Một số giải pháp khai thác kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4
Cập nhật lúc: 16/12/2025 477
Cập nhật lúc: 16/12/2025 477
I. PHẦN MỞ ĐẦU
I.1. Lý do chọn đề tài
Để đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, tiếp cận trình độ giáo dục phổ thông các nước trong khu vực và trên thế giới, từ nhiều năm nay nước ta đã đề cập đến việc đổi mới nội dung và phương pháp dạy học ở tất cả các cấp học và bậc học. Các PPDH truyền thống – lấy giáo viên làm trung tâm đang được thay thế bằng các PPDH theo hướng tích cực – lấy học sinh làm trung tâm. Điều này đòi hỏi phải có sự thay đổi về PP trong công tác giảng dạy của giáo viên, trong đó PP trực quan và PP thực hành là các PP dạy học tích cực đang được nhiều giáo viên quan tâm áp dụng.
Bậc Tiểu học là nền tảng của hệ thống giáo dục quốc dân. Bởi vì giáo dục tiểu học nhằm giúp cho học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thẩm mĩ và các kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học lên bậc trung học cơ sở.
PPDH tiểu học là vấn đề cốt lõi, là một trong những yếu tố quyết định chất lượng giáo dục. Học sinh tiểu học chưa có kinh nghiệm sống và tư duy trực quan cụ thể chiếm ưu thế, tính tự giác và khả năng tập trung chưa cao. Nên trong dạy học phải sử dụng đồ dùng trực quan trong các môn học nói chung và môn Địa lí nói riêng có tầm quan trọng đặc biệt để hình thành khái niệm và biểu tượng địa lí cho học sinh tiểu học. Trước đây, các nhà PPDH Địa lí và các nhà Địa lí học nổi tiếng của Liên Xô cho rằng muốn dạy học Địa lí có kết quả tốt thì tính trực quan trong dạy học là điều rất cần thiết. Gần đây các nhà phương pháp (PP) của các nước khác như Alecne và các nhà PP của Việt Nam nói chung cũng như các nhà PP địa lí nói riêng khi nghiên cứu về PPDH tích cực thì PP thực hành trên kênh hình được đánh giá rất cao trong dạy học Địa lí. Ngoài kiến thức địa lí được thể hiện trên kênh chữ dưới dạng các khái niệm thì các kiến thức địa lí còn được thể hiện trên kênh hình chúng có tính trực quan cao và tính diễn giải lôgic các hiện tượng trong dạy học Địa lí. Chính vì vậy sử dụng kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí càng trở nên quan trọng và thiết thực hơn.
Trong các tài liệu môn Địa lí lớp 4 hầu như kênh hình được đưa vào tất cả các bài về kiến thức (29/32 bài). Song việc GV sử dụng kênh hình để khai thác kiến thức chưa được phát huy thế mạnh của kênh hình. Ở các trường Tiểu học hiện nay giáo viên (GV) sử dụng kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí còn nhiều hạn chế chỉ dừng lại ở mức độ đơn thuần minh họa cho bài giảng mà chưa hướng dẫn học sinh (HS) khai thác hết nguồn tri thức phong phú và bổ ích này. Như vậy, sử dụng kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 chưa được phát huy tác dụng và khai thác triệt để.
Xuất phát từ những lý do trên tôi chọn đề tài nghiên cứu: “ Một số giải pháp khai thác kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4”.
I.2. MỤC TIÊU, NHIÊM VỤ CỦA ĐỀ TÀI
Để đáp ứng yêu cầu đặt ra đối với sự phát triển của đất nước góp phần đổi mới nâng cao chất lượng giáo dục, nhiều nhà khoa học giáo dục đã nghiên cứu khai thác kênh hình trong sách giáo khoa Địa lí theo hướng tích cực:
Với việc khai thác kênh hình còn được đăng trên trang web điện tử violet.vn có bài Vài kinh nghiệm sử dụng kênh hình trong dạy học nhằm nâng cao chất lượng môn Địa lí lớp 4 tác giả đưa ra được ý nghĩa của kênh hình trong dạy học, nêu lên thực trạng việc khai thác kênh hình trong dạy học Địa lí lớp 4. Từ đó đưa ra giải pháp khai thác kiến thức từ hệ thống kênh hình theo từng chủ đề của SGK Đia lí lớp 4 như: Cách thức khai thác kiến thức từ kênh hình ở miền núi và trung du, miền đồng bằng, miền biển. Tác giả đưa ra được một số giáo án minh họa cho phần lí thuyết. Từ đó đưa ra kết luận khi khai thác kiến thức từ kênh hình HS hứng thú và say mê học tập hơn, đánh giá kịp thời kết quả học tập của HS.
Các công trình nghiên cứu trên đây đều đề cập đến việc hướng dẫn sử dụng kênh hình trong SGK Địa lí ở trường Trung học phổ thông tạo điều kiện cho HS tiếp thu kiến thức địa lí dễ dàng và hiệu quả hơn. Với sáng kiến kinh nghiệm khai thác kênh hình ở lớp 4 chỉ đề cập đến việc khai thác kênh hình ở từng vùng kinh tế HS dễ dàng tiếp thu kiến thức ở từng vùng miền khác nhau thông qua hệ thống kênh hình. Song chưa có đề tài nào nghiên cứu về PP khai thác từng kênh hình cụ thể trong dạy học phân môn Địa lí ở Tiểu học để khai thác triệt để tất cả các kênh hình trong chương trình Địa lí nhằm nâng cao chất lượng học tập theo hướng tích cực.
I.3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU
Tìm hiểu thực trạng sử dụng kênh hình trong dạy học Địa lí và đề xuất các biện pháp, phương thức sử dụng kênh hình trong việc hình thành kiến thức địa lí cho HS lớp 4.
- Tham khảo tài liệu khoa học đã công bố để xây dựng cơ sở lí luận cho đề tài. Trao đổi và thảo luận với các GV về việc sử dụng kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 ở trường tiểu học .......
I.4. GIỚI HẠN PHẠM VI NGHIÊN CỨU
Nội dung nghiên cứu: Xây dựng các PP khai thác sử dụng kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4.
Địa bàn nghiên cứu: Trường Tiểu học .......
I.5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
. Một số PP khai thác kênh hình
Để khai thác kiến thức trên hệ thống kênh hình thì GV sử dụng các PP sau đây:
Để khai thác kiến thức trên hệ thống kênh hình phải biết phối hợp các PP với nhau trong một tiết học. Nhưng chủ yếu là sử dụng PP quan sát để khai thác kiến thức vì hệ thống kênh hình là những hình ảnh trực quan cụ thể, sinh động HS phải quan sát mới đưa ra được kiến thức mới.
II. PHẦN NỘI DUNG
1. Quan niệm về kênh hình trong các SGK Địa lí
Trong SGK Địa lí nói chung và trong SGK phân môn Địa lí lớp 4 nói riêng, kiến thức được trình bày bằng nhiều loại ngôn ngữ: Ngôn ngữ văn học, ngôn ngữ đồ hoạ, ngôn ngữ toán học, ...Ngôn ngữ văn học (chữ viết) được trình bày thông qua kênh chữ, ngôn ngữ toán học được trình bày thông qua công thức, bảng biểu, số liệu, ... còn các ngôn ngữ khác được trình bày thông qua hệ thống kênh hình. Tất cả các hình vẽ, bao gồm các sơ đồ, lược đồ, bản đồ, và các sản phẩm khoa học của bản đồ, tranh ảnh, các bảng biểu (biểu đồ, đồ thị hoặc bảng số liệu gắn với biểu đồ, với bản đồ hoặc được diễn giải gắn với một quá trình tự nhiên, kinh tế, xã hội nhất định, gọi chung là bảng biểu) trong SGK được gọi chung là kênh hình. Chúng có tính trực quan cao và diễn giải lôgic các hiện tượng trong dạy học Địa lí. Hệ thống các kiến thức chứa đựng trong kênh chữ giúp HS hình thành kiến thức cơ bản, phát triển tư duy Địa lí, tư duy trừu tượng, hình thành thế giới quan khoa học và nhân sinh quan cách mạng. Hệ thống kiến thức xích lại gần thực tế hơn nếu biết khai thác những kiến thức trong kênh hình phục vụ bài học Địa lí. Ngoài kiến thức địa lí minh hoạ cho kênh chữ, những kiến thức trong kênh hình có khả năng nâng cao và mở rộng tầm hiểu biết của HS mà kênh chữ chưa đề cập đến hoặc điều kiện thời gian không cho phép. Trong dạy học Địa lí, GV và HS cần coi trọng đúng mức vai trò của kênh hình trong các SGK. Do đó vấn đề sử dụng kênh hình ở phân môn Địa lí lớp 4 cần được các nhà giáo và nhà nghiên cứu trình bày những sáng kiến kinh nghiệm của mình để mọi người học tập áp dụng.
Có nhiều cách để phân loại kênh hình. Ở đây để tiện cho việc sử dụng trong dạy học phù hợp với đặc trưng của bộ môn và trình độ nhận thức của HS Tiểu học. Kênh hình gồm các loại sau:
- Tranh, ảnh địa lí: Là những tác phẩm hội họa phản ánh hiện thực bằng đường nét và màu sắc của các hiện tượng địa lí. Tranh, ảnh có nguồn gốc khác nhau: Tranh từ SGK, từ internet, các ảnh tự chụp, …
- Bản đồ, lược đồ: Là hình vẽ thu nhỏ của Trái đất hoặc một bộ phận của bề mặt Trái Đất trên mặt phẳng dựa vào các PP toán học, PP biểu diễn bằng kí hiệu để thể hiện các thông tin cần thiết về địa lí.
- Sơ đồ: Là những hình vẽ qui ước sơ lược nhằm mô tả một số đặc trưng nào đó hay một quá trình của hiện tượng địa lí. Sơ đồ có nhiều loại như: Sơ đồ cấu trúc, sơ đồ quá trình, sơ đồ địa đồ học, sơ đồ logic.
3. Vai trò của kênh hình trong dạy học
Trong dạy học Địa lí kênh hình có chức năng vừa là phương tiện trực quan, vừa là nguồn tri thức địa lí quan trọng đối với HS. Kênh hình không chỉ giúp HS nhận thức các sự vật, hiện tượng địa lí một cách thuận lợi, sinh động hơn mà còn là nguồn tri thức để HS khai thác, tìm tòi phát hiện ra những kiến thức mới ẩn trong kênh hình. Những kiến thức này chỉ có được khi HS biết kết hợp những kiến thức địa lí đã có với kĩ năng khai thác kênh hình.
Qua thực tế cho thấy HS nếu chỉ có nghe thôi thì lưu giữ được 20% kiến thức, viết chép thì nhớ 30%, kết hợp cả nghe lẫn nhìn thì mức độ nhớ tăng lên 50%. Nếu HS tự trình bày được lưu giữ được 80% kiến thức. Vì vậy việc sử dụng và khai thác kênh hình trong dạy học địa lí không những có vai trò quan trọng trong việc khai thác kiến thức ở các bài học lí thuyết mà còn quan trọng đối với những bài thực hành.
Kênh hình là trợ thủ đắc lực giúp HS thực hiện tốt nguyên tắc thống nhất giữa cụ thể và trừu tượng trong quá trình dạy học. Nó tạo ra khả năng cung cấp cho HS thông tin đầy đủ và chính xác hơn. Việc sử dụng kênh hình góp phần tích cực cho HS trước tiên làm cho HS dễ tiếp thu trong quá trình nhận thức sau đó giáo dục thẩm mĩ cho các em. Một hình vẽ đẹp, một mô hình cân đối, gam màu hợp lí, đều tạo nên những rung cảm đa dạng trong tâm hồn trẻ thơ. Kênh hình giúp cho nhận thức cảm tính được nhanh chóng, đúng bản chất ở nhiều góc cạnh khác nhau. Thông qua kênh hình và nghệ thuật biểu diễn của GV sẽ góp phần nâng cao hứng thú trong học tập, tập trung mạnh mẽ vào bài học của HS.
Ngoài việc thể hiện tính cụ thể, tính trừu tượng các kênh hình còn góp phần mạnh mẽ vào việc cải tiến PP dạy học truyền thống thông qua việc sử dụng chúng đúng lúc, đúng cách, xen kẽ vào bài giảng.
Như vậy, kênh hình có vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả của quá trình dạy dạy học. Vai trò của kênh hình thật đúng với một câu ngạn ngữ: “Trăm nghe không bằng một thấy, trăm thấy không bằng một làm.”
a. Đặc điểm chương trình SGK phân môn Địa lí lớp 4
SGK phân môn Địa lí có 3 chủ đề gồm 32 bài, chung với Lịch sử- Địa lí 3 bài ứng với 35 tiết của 35 tuần. Trong đó có 28 bài học mới và 4 bài ôn tập được phân phối như sau:
- Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở miền núi và trung du: 9 bài mới và 1 bài ôn tập.
- Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở miền đồng bằng: 26 bài mới và 2 bài ôn tập.
- Vùng biển Việt Nam: 2 bài mới và 2 bài ôn tập.
+ Nội dung chương trình phân môn Địa lí lớp 4
Nội dung chương trình phân môn Địa lí lớp 4 được thống kê theo bảng sau:
|
Chủ đề |
Bài |
Tên bài |
Nội dung |
|
Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở miền núi và trung du
|
1
2
3
4
5 6
7-8
9 10
|
Dãy Hoàng Liên Sơn
Một số dân tộc ở Hoàng Liên Sơn
Hoạt động sản xuất của người dân ở Hoàng Liên Sơn. Trung du Bắc Bộ
Tây Nguyên Một số dân tộc ở Tây Nguyên
Hoạt động sản xuất của người dân ở Tây Nguyên Thành phố Đà Lạt Ôn tập
|
- Một số đặc điểm tiêu biểu về địa hình của dãy Hoàng Liên Sơn. - Đặc điểm tiêu biểu về dân cư, sinh hoạt, trang phục, lễ hội của một số dân tộc ở Hoàng Liên Sơn. - Đặc điểm tiêu biểu về hoạt động sản xuất của người dân Hoàng Liên Sơn - Biết vị trí, đặc điểm, quan hệ địa lí giữa thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người trung du Bắc Bộ - Vị trí và đặc điểm của Tây Nguyên. - Đặc điểm về dân cư, sinh hoạt, trang phục, lễ hội của một số dân tộc ở Tây Nguyên. - Hoạt động sản xuất của người dân ở Tây Nguyên: Trồng cây công nghiệp, khai thác sức nước, chăn nuôi. - Vị trí, đặc điểm khí hậu ở Đà Lạt. - Hệ thống đặc điểm chính về thiên nhiên, con người, hoạt động sản xuất ở Hoàng Liên Sơn, trung du Bắc Bộ, Tây Nguyên. |
|
Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở miền đồng bằng |
11
12
13-14
15
16
17
18
19-20
21
22
23
24
25-26
27
28
|
Đồng bằng Bắc Bộ
Người dân ở đồng bằng Bắc Bộ
Hoạt động sản xuất của Người dân ở đồng bằng Bắc Bộ
Thủ đô Hà Nội
Thành phố Hải Phòng
Đồng bằng Nam Bộ
Người dân ở đồng bằng Nam Bộ
Hoạt động sản xuất của người dân ở đồng bằng Nam Bộ
Thành phố Hồ Chí Minh
Thành phố Cần Thơ
Ôn tập
Dải đồng bằng duyên hải miền Trung
Người dân và hoạt động sản xuất ở đồng bằng duyên hải miền Trung
Thành phố Huế
Thành phố Đà Nẵng
|
- Vị trí, đặc điểm về hình dạng, địa hình, diện tích, sông ngòi ở đồng bằng Bắc Bộ. - Đặc điểm về nhà ở, trang phục, lễ hội của người dân ở đồng bằng Bắc Bộ. - Hoạt động trồng trọt, chăn nuôi, làng nghề thủ công và chợ phiên của người dân ở đồng bằng Bắc Bộ. - Vị trí và đặc điểm thủ đô Hà Nội. - Vị trí và đặc điểm thành phố của Hải Phòng. - Đặc điểm về địa hình, đất đai, sông ngòi đồng bằng Nam Bộ. - Đặc điểm về nhà ở, trang phục, một số dân tộc ở đồng bằng ở Nam Bộ. - Hoạt động sản xuất: Trồng trọt, sản xuất công nghiệp, nuôi trồng thủy hải sản ở đồng bằng Nam Bộ. - Vị trí và đặc điểm thành phố Hồ Chí Minh. - Vị trí và đặc điểm thành phố Cần Thơ. - Hệ thống đặc điểm tiêu biểu của đồng bằng Bắc Bộ, đồng bằng Bắc Bộ, thành phố Hồ Chí Minh, thành phố Cần Thơ. - Vị trí và đặc điểm về khí hậu, địa hình của đồng bằng duyên hải miền Trung. - Một số dân tộc và hoạt động sản xuất: Trồng trọt; chăn nuôi; nuôi trồng, đánh bắt thủy hải sản, du lịch; công nghiệp ở đồng bằng duyên hải miền Trung. - Vị trí và đặc điểm chủ yếu thành phố Huế. - Vị trí và đặc điểm chủ yếu thành phố Đà Nẵng. |
|
Vùng biển Việt Nam
|
29
30
31-32 |
Biển, đảo và quần đảo
Khai thác khoáng sản và hải sản ở vùng biển Việt Nam Ôn tập
|
- Hoạt động khai thác ở biển đảo như: Hải sản, dầu khí, du lịch, cảng biển,… - Chỉ được vị trí và nêu một số đặc điểm về: Hoàng Liên Sơn, đồng bằng Bắc Bộ, đồng bằng Nam Bộ, đồng bằng Duyên hải miền Trung, Tây Nguyên và các thành phố như: Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Huế, Đà Nắng, Cần Thơ; các vùng biển đảo. |
Bảng 1.1: Nội dung chương trình phân môn Địa lí lớp 4.
b. Hệ thống kênh hình trong SGK phân môn Địa lí lớp 4
SGK phân môn Địa lí lớp 4 được biên soạn một cách công phu với số lượng kênh hình phong phú và tiêu biểu. HS có trong tay bộ SGK mới với nội dung kênh hình phong phú và đa dạng nên HS có nhiều hứng thú trong học tập và yêu thích môn học hơn.
Hệ thống kênh hình phân môn Địa lí lớp 4 bao gồm 135 loại kênh hình khác nhau với các loại chủ yếu như bản đồ, lược đồ, tranh ảnh, sơ đồ, được phân bố như sau:
- Bản đồ: 2 hình gồm bản đồ địa lí tự nhiên Việt Nam các sông chính Việt Nam.
- Lược đồ: 15 hình gồm lược đồ tự nhiên, các con sông chính, khu trung tâm.
- Các tranh, ảnh: 104 hình ảnh phong phú và đa dạng thể hiện các nội dung chính của bài như tranh ảnh thể hiện trang phục, hoạt động sản xuất, của người dân ở các vùng miền; các trung tâm du lịch nổi tiếng ở mọi vùng miền trên đất nước.
- Các sơ đồ: Gồm 6 sơ đồ thể hiện các hoạt động sản xuất tiêu biểu của các vùng miền như chế biến chè, sản xuất lúa, sản xuất phân, sản xuất mía đường, chế biến gỗ.
II.2. THỰC TRẠNG:
a. Thuận lợi - Khó khăn:
+ Thuận lợi : Để sử dụng hiệu quả hệ thống kênh hình nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS trong học tập theo quan điểm đổi mới PP dạy học cần thực hiện một số yêu cầu sau:
- Kênh hình phải được sử dụng có hiệu quả, đáp ứng các yêu cầu về nội dung và PP được qui định trong chương trình giáo dục.
- Tập trung vào việc sử dụng kênh hình như một nguồn kiến thức, hạn chế dùng theo cách minh họa kiến thức.
- Để có thể sử dụng tốt kênh hình GV cần:
+ Có kế hoạch chuẩn bị trước các kênh hình, nghiên cứu kĩ các kênh hình để hiểu rõ nội dung, tác dụng của từng loại kênh hình, tránh tình trạng khi lên lớp mới cùng HS tiếp xúc với kênh hình.
+ Cần lựa chọn nội dung mang tính thiết thực đối với nội dung bài học, đồng thời sử dụng tối đa các nội dung đã được thể hiện trên mỗi kênh hình.
+ Khi soạn bài cũng như khi lên lớp, GV cần phải xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập tương đối chính xác rõ ràng để HS làm việc với các loại kênh hình nhằm lĩnh hội kiến thức, rèn luyện kĩ năng địa lí.
+ GV cần giúp HS nắm được trình tự các bước làm việc với từng loại phương tiện, thiết bị dạy học để tìm kiến thức, rèn luyện kĩ năng, phát triển tư duy.
- Đối với HS cần:
+ Được rèn luyện một số kĩ năng khai thác kiến thức từ kênh hình.
+ Hiểu được yêu cầu do GV đưa ra khi khai thác kiến thức từ kênh hình.
+ Tích cực, chủ động, tìm tòi phát hiện kiến thức từ hệ thống kênh hình.
+ Khó khăn:
- Muốn khai thác kiến thức trên hệ thống kênh hình có hiệu quả, việc nắm vững mục tiêu giáo dục là một việc hết sức cần thiết. Song bên cạnh đó để nâng cao chất lượng khai thác kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 cho HS cần phải hiểu thêm một số đặc điểm tâm sinh lý của trẻ ở lứa tuổi này. Đặc điểm tâm sinh lý của trẻ vừa là cơ sở khoa học của việc xác định mục tiêu nội dung khai thác kênh hình, vừa là điều kiện để lựa chọn PP, hình thức tổ chức khai thác kênh hình.
Khi nghiên cứu tâm lý trẻ em trong giáo dục cũng như việc tổ chức khai thác kiến thức trên hệ thống kênh hình cần phải đặt trẻ vào trong mối quan hệ đa dạng, phong phú, phức tạp của tất cả các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách của chúng. Sau đây là một số đặc điểm tâm sinh lý của HS tiểu học:
Những kiến thức mà trẻ học ở trường mẫu giáo và tiểu học còn chưa sâu, chưa rộng, nghĩa là các em mới chỉ tiếp xúc với một số hiện tượng tự nhiên và xã hội mà chưa giải thích được bản chất của các hiện tượng đó. Mặt khác, vì còn thiếu kinh nghiệm và chưa lượng được sức mình nên trẻ thích tìm tòi, khám phá. Nhiều ước mơ của các em vượt quá tưởng tượng của người lớn. Đặc điểm tâm lý của HS tiểu học là thích tìm hiểu và khám phá để tìm hiểu cái mới lạ trong thế giới tự nhiên xung quanh. Các em thường không giải thích được các câu hỏi như tại sao lại có ngày đêm? Tại sao lại có hiện tượng nguyệt thực? …
Đặc điểm trên của trẻ vừa có mặt tích cực, vừa thể hiện mặt hạn chế về mặt tâm lí. Vì vậy GV cần khai thác mặt tích cực để phát triển hoài bão, ước mơ của trẻ sao cho phù hợp với xu thế xã hội, hướng các em tới cái đẹp, cái thiện đồng thời ngăn ngừa tính liều lĩnh, sự thiếu cẩn trọng trong hoạt động.
II. 3. GIẢI PHÁP, BIỆN PHÁP:
a. Mục tiêu của giải pháp, biện pháp:
Trong SGK phân môn Địa lí lớp 4 thì hệ thống tranh ảnh rất phong phú và đa dạng, nhưng chủ yếu thể hiện các đối tượng tự nhiên như núi, cao nguyên, bãi biển; các hoạt động sản xuất và sinh hoạt của người dân các vùng miền ở nước ta như: Trang phục, lễ hội, nhà cửa các dân tộc, hoạt động nông nghiệp, chăn nuôi, công nghiệp, du lịch,…. Mục đích tạo các hình ảnh trực quan giúp HS nhận biết các đối tượng địa lí một cách cụ thể, chính xác, nhớ được nội dung bài học bền lâu. Vì vậy, trong quá trình dạy học, GV cần chú ý hướng dẫn HS khai thác kiến thức qua các hình ảnh trong SGK và tranh, ảnh sưu tầm ngoài SGK, để phục vụ cho nội dung bài học đạt hiệu quả cao hơn.
b. Nội dung và cách thức thực hiện giải pháp, biện pháp:
* Cách thức sử dụng kênh hình
+ Các nguyên tắc khi sử dụng kênh hình
Sử dụng kênh hình vào lúc cần thiết, lúc HS mong muốn được quan sát, trong trạng thái tâm lí thuận lợi nhất.
Kênh hình xuất hiện đúng lúc, nội dung và phương pháp dạy học cần đến nó. Tránh đưa ra nhiều kênh hình cùng một lúc.
Tìm vị trí để giới thiệu kênh hình trên lớp hợp lí nhất, giúp HS có thể sử dụng nhiều giác quan nhất, tiếp xúc với phương tiện một cách đồng đều ở mọi vị trí trong lớp.
Đảm bảo cho toàn lớp có thể quan sát kênh hình một cách rõ ràng. Đảm bảo không làm phân tán tư tưởng của HS khi tiến hành các hoạt động học tập tiếp theo.
- Sử dụng kênh hình kết hợp với các đồ dùng trực quan khác
* Các bước khai thác tranh, ảnh địa lí
Để hướng dẫn HS quan sát, phân tích và giải thích được các nội dung thể hiện qua các tranh, ảnh cần tiến hành theo trình tự sau:
Bước 1 : GV hướng dẫn HS quan sát được nội dung của bức ảnh và trả lời được các câu hỏi: Ảnh đó chụp cái gì? Có những đối tượng nào biểu hiện ở trong ảnh?
Bước 2 : GV đưa ra hệ thống câu hỏi hoặc vấn đề, hướng dẫn HS lần lượt phân tích, so sánh (nếu có) các đối tuợng biểu hiện trên các bức ảnh: Các đối tượng địa lí này được biểu hiện như thế nào? Những đặc điểm nổi bật của đối tượng? Hình dạng, kích thước của đối tượng được biểu hiện như thế nào?
Bước 3 : GV hướng dẫn HS tìm cách giải thích được các sự vật hiện tượng địa lí trong ảnh. Đây là bước quan trọng nhất, nhưng không phải ảnh địa lí nào cũng có thể nhìn vào là giải thích được ngay một cách dễ dàng. Đối với những hình ảnh địa lí phức tạp, GV hướng dẫn HS đặt ra nhiều giả thuyết, rồi dùng các kiến thức đã học, kết hợp xem trên bản đồ, các loại biểu đồ, đọc các tư liệu địa lí… để loại dần các giả thuyết sai, lựa chọn giả thuyết đúng. Ở bước này học sinh giải thích được vì sao lại có sự biểu hiện các đối tượng ở đó. Đồng thời tìm ra được mối quan hệ giữa các đối tượng và nội dung bài học trong bức ảnh.
Bước 4 : Giáo viên nhận xét, góp ý bổ sung, đi đến kết luận nội dung bài học.
Ví dụ 1: Bài 2 Một số dân tộc ở Hoàng Liên Sơn (trang 73/ SGK Lịch sử và Địa lí lớp 4)
Để hướng dẫn khai thác kiến thức hai bức ảnh (hình 2.1 bản người Mông và hình 2.2 nhà sàn ở Hoàng Liên Sơn) cần thực hiện theo các bước sau:
Bước 1: GV hướng dẫn HS quan sát hai bức ảnh qua hệ thống câu hỏi:
- Bức ảnh 2.1 và 2.2 chụp ở đâu?
- Trong ảnh 2.1 và 2.2 có những gì?
Bước 2: GV hướng dẫn HS khai thác kiến thức qua đặc điểm nổi bật của bức ảnh qua các câu hỏi sau:
- Nội dung chính bức ảnh 2.1và 2.2 là gì?
- Phía trên bức ảnh 2.1 và 2.2 là gì?
- Phía dưới và trung tâm bức ảnh 2.1 và 2.2 là gì?
Bước 3: GV hướng dẫn HS đi đến kết luận qua hệ thống câu hỏi:
- Nhà sàn thường nằm ở đâu?
- Vì sao các dân tộc ít người ở phía Bắc thường sống ở nhà sàn?
Bước 4: GV tổng kết
Qua hai bức ảnh các dân tộc ở Hoàng Liên Sơn thường sống tập trung thành bản, các bản nằm cách xa nhau, ở sườn núi cao ít nhà hơn. Các bản ở thung lũng thì đông hơn. Các dân tộc sống ở nhà sàn được làm bằng tre, nứa, gỗ để tránh ẩm thấp và thú dữ.
Ví dụ 2: Bài 8 Hoạt động sản xuất của người dân ở Tây Nguyên (trang 91/ SGK Lịch sử và Địa lí lớp 4)
Để hướng dẫn khai thác kiến thức bức ảnh (hình 2.4 rừng rậm nhiệt đới và hình 2.5 rừng khộp) cần thực hiện theo các bước sau:
Bước 1: GV hướng dẫn HS quan sát bức ảnh qua hệ thống câu hỏi:
- Bức ảnh 2.4 và 2.5 chụp ở đâu?
- Trong ảnh có những gì?
Bước 2: GV hướng dẫn HS khai thác kiến thức qua đặc điểm nổi bật của bức ảnh qua các câu hỏi sau:
- Nội dung chính bức ảnh hình 2.4 và 2.5 là gì?
- Phía trên bức ảnh hình 2.4 và 2.5 là gì?
- Phía dưới bức ảnh hình 2.4 và 2.5 là gì?
Bước 3: GV hướng dẫn HS đi đến kết luận qua hệ thống câu hỏi:
- Nơi nào có rừng rậm nhiệt đới?
- Nơi nào có rừng khộp? - Dựa vào hình ảnh hãy mô tả rừng rậm nhiệt đới và rừng khộp? (Rừng rậm nhiệt đới là những khu rừng có nhiều cây cối xanh tốt, nhiều sương mù, khí hậu mát mẻ, có nhiều loại cây phát triển và có sự phân tầng; rừng khộp là loại rừng thưa, có ít loại cây phát triển thường có một loại cây, ít phân tầng, rụng lá vào mùa khô).
- Tây Nguyên có mấy loại rừng?
- Tại sao lại có sự phân chia như vậy?
Bước 4: GV tổng kết : Tây Nguyên có hai mùa: Mùa mưa và mùa khô nên có hai loại rừng đặc trưng là rừng rậm nhiệt đới và rừng khộp. Nơi có mưa nhiều rừng rậm nhiệt đới phát triển cây cối xanh tốt, nơi có mùa khô kéo dài rừng rụng lá (rừng khộp). Cảnh rừng khộp trông rất xơ xác.
Ví dụ 4: Bài 14 Hoạt động sản xuất của người dân ở đồng bằng Bắc Bộ (trang 106/ SGK Lịch sử và Địa lí lớp 4)
Để hướng dẫn khai thác kiến thức bức ảnh 2.6 cảnh chợ phiên ở đồng bằng Bắc Bộ cần thực hiện theo các bước sau:
Bước 1: GV hướng dẫn HS quan sát bức ảnh qua hệ thống câu hỏi:
Bước 2: GV hướng dẫn HS khai thác kiến thức qua đặc điểm nổi bật của bức ảnh qua các câu hỏi sau:
Bước 3: GV hướng dẫn HS đi đến kết luận qua hệ thống câu hỏi:
Bước 4: GV tổng kết
* Phương pháp khai thác bản đồ, lược đồ
Ví dụ: Bài 3 Làm quen với bản đồ, hình 3 (trang 6/ SGK Lịch sử và Địa lí lớp 4)
GV cho HS quan sát hình 3 trong SGK hoặc đưa bản đồ treo tường bản đồ Địa lí tự nhiên Việt Nam và nêu câu hỏi: Chỉ hướng Bắc, Nam, Đông, Tây trên bản đồ?
HS quan sát, dựa vào kiến thức đã học và trả lời (vừa nói vừa chỉ trên bản đồ): Phía Bắc tiếp giáp với Trung Quốc, phía Nam giáp với vịnh Thái Lan, phía Tây giáp với Lào và Căm-pu-chia, phía Đông giáp biển Đông.
. Kĩ năng tìm và chỉ vị trí địa lí của các đối tượng địa lí trên bản đồ, lược đồ.
Ví dụ 1: Bài 5 Tây Nguyên (trang 82; bài 7, 8 Hoạt động sản xuất của người dân ở Tây Nguyên (trang 87/ SGK Lịch sử và Địa lí lớp 4)
Ví dụ 2: Bài 27 Thành phố Huế (trang 145/ SGK Lịch sử và Địa lí lớp 4)
. Các bước để khai thác bản đồ, lược đồ
Bản đồ, lược đồ Địa lí có rất nhiều loại. Mỗi loại đều có những thông tin riêng. Để khai thác hiệu quả kiến thức từ bản đồ, lược đồ GV cần thực hiện theo các bước sau:
Bước 1: Nắm được mục đích làm việc của bản đồ, lược đồ.
Bước 2: Xem bảng chú giải để có biểu tượng địa lí cần tìm trên bản đồ, lược đồ.
Bước 3: Tìm vị trí địa lí của đối tượng trên bản đồ, lược đồ dựa vào kí hiệu.
Bước 4: Quan sát đối tượng trên bản đồ, lược đồ nhận xét và nêu đặc điểm đơn giản của đối tượng.
Bước 5: Xác lập mối liên hệ địa lí đơn giản giữa các yếu tố và các thành phần như: Địa hình, khí hậu, sông ngòi, thiên nhiên, hoạt động sản xuất của con người. Trên cơ sở đó HS biết kết hợp những kiến thức bản đồ và kiến thức địa lí để so sánh và phân tích. Từ đó rút ra kết luận cần thiết.
Sơ đồ địa lí là những hình vẽ qui ước sơ lược, nhằm mô tả một số đặc trưng nào đó hay một quá trình của các hiện tượng địa lí.
- Sơ đồ trong dạy học địa lí có rất nhiều loại. Sau đây là bốn loại sơ đồ cơ bản:
- Sơ đồ cấu trúc: Là loại sơ đồ thể hiện các thành phần yếu tố trong một chỉnh thể và mối quan hệ giữa chúng.
- Sơ đồ quá trình: Là loại sơ đồ thể hiện vị trí các thành phần, các yếu tố và mối quan hệ của chúng trong quá trình vận động.
- Sơ đồ địa đồ học: Là loại sơ đồ biểu hiện mối quan hệ về mặt không gian của sự vật, hiện tượng Địa lí trên lược đồ, bản đồ.
- Sơ đồ lôgic: Là loại sơ đồ biểu hiện mối quan hệ về nội dung bên trong của các sự vật, hiện tượng địa lí.
Tuy nhiên ở bậc Tiểu học – đây là bậc học đầu tiên được tiếp xúc với sơ đồ Địa lí nên sử dụng loại sơ đồ quá trình (đơn giản) là chủ yếu, khối lượng kiến thức trong loại sơ đồ này phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh Tiểu học, nhưng để hướng dẫn HS khai thác lượng kiến thức chứa trong sơ đồ không phải dễ dàng và hiệu quả vì đây là lần đầu tiên HS được tiếp xúc với kiến thức mới nên chưa có kinh nghiệm và năng lực khai thác triệt để. Vì vậy GV phải có PP khai thác đúng đắn và khoa học thì HS mới có khả năng tiếp nhận kiến thức và tự nâng cao năng lực học của mình.
* Yêu cầu của việc sử dụng sơ đồ
Để xây dựng sơ đồ trong dạy học Địa lí cần chú ý bảo đảm :
- Tính khoa học:
- Tính sư phạm:
-Tính mỹ thuật:
Ví dụ 1: Hoạt động sản xuất của người dân ở Hoàng Liên Sơn (trang76/ SGK Lịch sử và Địa lí lớp 4)
Để hướng dẫn HS khai thác kiến thức qua sơ đồ quy trình sản xuất phân lân GV cần hướng dẫn theo các bước sau đây:
Bước 1: Những kiến thức trong bài HS cần nắm qua sơ đồ là:
- Biết được nguyên liệu sản xuất phân lân là quặng apatit.
- Nêu được quy trình sản xuất phân lân.
Bước 2: GV hướng dẫn HS xem chú giải nằm trong sơ đồ quy trình qua câu hỏi gợi ý như sau: (GV sử dụng các PP đàm thoại, thảo luận nhóm, giảng giải để hướng dẫn HS khai thác kiến thức)
- Trong sơ đồ trên có bao nhiêu bức ảnh chính?
- Nội dung của từng bức ảnh là gì?
Bước 3: Từ các hình ảnh trên rút ra nhận xét, đưa ra kiến thức mới qua sơ đồ.
- Sơ đồ trên gồm có mấy công đoạn để sản xuất phân lân?
- Dựa vào sơ đồ trên hãy nêu quy trình sản xuất phân lân?
Bước 4: GV tổng kết kiến thức
II.4. KẾT QUẢ THU ĐƯỢC QUA KHẢO NGHIỆM, GIÁ TRị KHOA HỌC CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU:
Qua quá trình khảo nghiệm tại lớp 4B2, trường Tiểu học Phú Lộc tôi thấy rằng: Việc xây dựng và tổ chức khai thác hệ thống kênh hình trong giảng dạy phân môn Địa lý lớp 4 đã có nhiều ưu thế hơn trong việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS, gây hứng thú cho người học. GV là người thực sự hướng dẫn, tổ chức cho người học chứ không phải là trung tâm của tiết dạy, thực hiện theo đúng phương châm lấy người học làm trung tâm. Mục tiêu thực nghiệm
Tiến hành khảo nghiệm nhằm kiểm tra, chứng minh tính chân thực, hợp lý và hiệu quả của việc xây dựng và tổ chức khai thác kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí cho HS lớp 4
+ Khi GV tổ chức thực nghiệm các tiết học có sử dụng hệ thống kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 thì HS hứng thú hơn, hăng say phát biểu xây dựng bài dựa trên sự hướng dẫn của GV khi khai thác kiến thức từ kênh hình vì HS được tiếp xúc trực tiếp với kênh hình một cách trực quan, cụ thể nên HS dễ dàng nắm kiến thức và nhớ bài lâu hơn. Từ đó kích thích tính chủ động, sáng tạo trong quá trình học tập của HS.
+ Kết quả thu được
- Sau khi tiến hành giảng dạy 2 tiết thực nghiệm (1 tiết có sử dụng “Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học phân môn địa lí”; 1 tiết không sử dụng “Phương pháp khai thác kênh hình trong dạy học phân môn địa lí”) tại lớp 4b2, năm học 2012-2013 tôi đã tiến hành đánh giá chất lượng sau 2 tiết học bằng cách cho HS làm bài kiểm tra sau mỗi tiết học kết quả như sau:
|
Lớp 4B2 |
Tổng điểm |
Tổng số HS |
Điểm trung bình (ĐTB) |
|
Tiết học được áp dụng |
242 |
31 |
7.8 |
|
Tiết học không được áp dụng |
180 |
31 |
5.8 |
Trong quá trình thực nghiệm tại trường với những tiết học Địa lí có sử dụng nhiều kênh hình để khai thác kiến thức HS rất hào hứng tham gia học tập phát huy tính chủ động, sáng tạo trong tư duy cho HS. Do được tiếp xúc với những hình ảnh trực quan sinh động HS nhớ bài lâu hơn vì HS được nhìn thấy và tự trình bày ý kiến của mình về kiến thức trên kênh hình. Vì vậy, việc khai thác kiến thức trên kênh hình thực sự có tác động lớn đến HS nhằm phát huy tính tích cực trong học tập và là nguồn tri thức giúp các em bước vào cuộc sống.
III.PHẦN KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ
III.1. Kết luận:
Với sự phát triển của đất nước hiện nay để đáp ứng nguồn nhân lực phục vụ cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, tiếp cận với trình độ văn minh của thế giới thì việc đổi mới PP dạy học lấy HS làm trung tâm đặc biệt là bậc tiểu học là một vấn đề cấp thiết hàng đầu nhằm hình thành những cơ sở ban đầu về đạo đức, trí tuệ, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản để HS tiếp tục học lên bậc trung học cơ sở và vận dụng vào cuộc sống. PP dạy học tích cực được áp dụng ở từng môn học, kích thích được tính tích cực, hứng thú học tập cho HS trong đó HS thích thú nhất là được làm việc với hệ thống kênh hình, phân môn Địa lí đã đáp ứng được nhu cầu đó của HS. Vì vậy, việc hướng dẫn HS khai thác kiến thức trên hệ thống kênh hình là rất cần thiết.
Trên cơ sở phân tích về tình hình thực tế dạy phân môn Địa lí ở trường Tiểu học, đề tài đã đánh giá được sơ bộ về tình hình khai thác kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 ở một số trường Tiểu học trên địa bàn huyện Krông Năng –Tỉnh Đăk Lăk. Đây là cơ sở để xây dựng và tổ chức khai thác hệ thống kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 vào thực tiễn phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, gây được hứng thú cho HS nhằm nâng cao chất lượng học tập phân môn nói riêng và chất lượng giáo dục nói chung.
Đề tài đã vận dụng các PP để khai thác hệ thống kênh hình trong phân môn Địa lí lớp 4 như: PP khai thác bản đồ, lược đồ; PP khai thác tranh ảnh; PP khai thác sơ đồ. Mỗi PP có những nội dung và hình thức khác nhau nhưng đã nêu lên được cách thức, ý nghĩa, tác dụng của hệ thống kênh hình.
Đề tài đã tiến hành khảo nghiệm trong 2 tiết ở chủ đề Thiên nhiên và hoạt động sản xuất của con người ở miền đồng bằng. Qua quá trình khảo nghiệm cho thấy việc tổ chức khai thác kênh hình trong dạy học theo hướng tích cực mà đề tài đã áp dụng đã bước đầu tạo được sự hứng thú cho HS, rèn luyện cho PP học tập sáng tạo cho HS.
Qua kết quả nghiên cứu cho thấy việc xây dựng và khai thác kiến thức qua hệ thống kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4 đã mang lại kết quả khả quan nhưng nó lại bị chi phối bởi các yếu tố: Tài liệu hướng dẫn, năng lực, lòng nhiệt tình của GV, điều kiện cơ sở vật chất, sự quản lí chỉ đạo của các cấp giáo dục, …Qua quá trình nghiên cứu đề tài tôi có một số kiến nghị trong phạm vi đề tài như sau:
+ Đối với phương tiện dạy học
Đối với SGK cần biên soạn và hướng dẫn khai thác kênh hình cho từng bài học trong phân môn Địa lí lớp 4 (nếu có). Phổ biến các PP khai thác kiến thức qua hệ thống kênh hình trong các tài liệu dạy học và tài liệu tham khảo cho phân môn Địa lí.
Cần trang bị cho nhà trường đầy đủ các phương tiện dạy học phục vụ cho việc khai thác hệ thống kênh hình. Như vậy do bước đầu làm quen với một đề tài “Phương Pháp khai thác kênh hình trong dạy học phân môn Địa lí lớp 4”.Do còn ít kinh nghiệm nên đề tài không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến của các đồng nghiệp và các lãnh đạo để phương pháp giảng dạy của tôi được nâng cao hơn.
Tôi xin chân thành cảm ơn.=
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2007) - Dự án phát triển giáo viên tiểu học, Tự nhiên – xã hội và PP dạy học Tự nhiên – xã hội, tập 1 và tập 2, NXB Giáo dục.
Đang online: 354
Số lượng thành viên: 19,574
